پزشک رشد جنین را در رحم ارزیابی کرده و نحوه پیشرفت بارداری را مورد بررسی قرار دهد. در برخی موارد از سونوگرافی برای تشخیص برخی مشکلات جنین و یا تائید برخی تشخیصهای پزشکی استفاده میشود.
معمولاً اولین سونوگرافی در سه ماهه اول بارداری و جهت تائید بارداری و تعیین سن آن انجام میگیرد. در صورتی که بارداری طبیعی داشته باشید و مشکلی در آن رخ ندهد سونوگرافی دوم در سه ماهه دوم بارداری و جهت مشاهده جزئیات آناتومی جنین انجام میپذیرد. در صورت لزوم و جهت مشاهده وضعیت سلامتی جنین ممکن است سونوگرافیهای بیشتری نیز برای شما تجویز گردد.
سونوگرافی در طول بارداری در تشخیص و بررسی چه مواردی کمک می کند؟
در ادامه برخی از دلایلی که ممکن است پزشکان جهت بررسی آنها سونوگرافی را تجویز کنند آورده شده است:
تائید حاملگی و تشخیص محل تشکیل آن
گاهی جنین در خارج از رحم و در لولههای فالوپ تشکیل میشود. سونوگرافی در بارداری به پزشک کمک میکند تا حاملگی خارج از رحم را در فرد تشخیص دهد.
تشخیص سن بارداری جنین
آگاهی از سن بارداری جنین با سونوگرافی در بارداری به پزشک کمک میکند تاریخ زایمان مادر را تعیین کرده و مراحل مختلف بارداری وی را مورد بررسی قرار دهد.
تائید تعداد نوزادان
چنانچه پزشک بارداری فرد را بارداری چندقلو تشخیص دهد با کمک سونوگرافی میتواند از صحت آن و تعداد جنینها در بارداری اطمینان حاصل کند.
بررسی رشد جنین
پزشک با استفاده از سونوگرافی بررسی میکند آیا جنین به اندازه کافی رشد کرده و رشد وی در حد طبیعی بوده است یا خیر. از سونوگرافی همچنین جهت مشاهده و بررسی حرکات، تنفس و نرخ ضربان قلب جنین استفاده میشود.
بررسی جفت و سطح مایع آمنیوتیک
وظیفه جفت تأمین مواد مغذی مورد نیاز، اکسیژن و خون مغذی به جنین است. زیادتر بودن یا کمتر بودن حجم مایع آمنیوتیک نسبت به حجم طبیعی (مایع آمنیوتیک مایعی است که در دوران حاملگی جنین را در رحم احاطه کرده است) یا موجود بودن مشکلاتی در جفت جنین نیاز به توجه و مراقبتهای خاص دارد. پزشک با استفاده از سونوگرافی به بررسی جفت و مایع آمنیوتیک اطراف جنین میپردازد.
تشخیص نارساییهای جنین
سونوگرافی به پزشک کمک میکند تا برخی از نقایصی مادرزادی را در جنین مشاهده کند.
بررسی مشکلات ایجاد شده در بارداری
چنانچه بیمار در دوران بارداری خود با لکه بینی مواجه شده و یا مشکلات دیگری برایش به وجود آید پزشک میتواند با استفاده از سونوگرافی علت لکه بینی یا مشکل را دریابد.
انجام سایر آزمایشهای قبل از تولد
پزشک معمولاً جهت هدایت صحیح محل قرارگیری سوزن در برخی از آزمایشهای قبل از تولد مانند آمنیوسنتز یا نمونهبرداری از پرزهای جفتی از سونوگرافی بهره میبرد.
تشخیص موقعیت قرارگیری جنین قبل از تولد
بیشتر نوزادان در انتهای سه ماهه سوم در موقعیت از سر قرار میگیرند؛ اما گاهی ممکن است موقعیت جنین چیزی خلاف این باشد. پزشک با کمک سونوگرافی میتواند از موقعیت جنین در رحم آگاه شده و در مورد انتخابهای مختلف جهت زایمان بیمار اظهارنظر نماید. سونوگرافی جنین حتماً باید به علت دلایل معتبر پزشکی انجام پذیرد. انجام این آزمایش تنها به علت تشخیص جنسیت جنین پیشنهاد نمیشود. به طریقه مشابه انجام سونوگرافی به منظور تهیه فیلم یا عکس یادگاری از جنین نیز به هیچ وجه توصیه نمیگردد.
چه افرادی باید در دوران بارداری سونوگرافی را انجام دهند؟
تمام خانمهای باردار در دوران بارداری سونوگرافی را، بیش از یک بار، باید انجام دهند.
انجام سونوگرافی در ماههای مختلف در طول بارداری
معمولا خانمهای باردار حداقل دو سونوگرافی را باید در دوران بارداری انجام دهند که یکی از آنها در سه ماههی اول و دیگری در سه ماههی دوم بارداری میباشد.
سونوگرافی سه ماههی اول بارداری
یکی از موارد مراقبتهای دوران بارداری، انجام سونوگرافی اولیه در سه ماههی ابتدائی بارداری است که معمولا بین هفتهی ۶ام تا ۹ام انجام میشود و این امکان را به پدر و مادر میدهد که برای اولین بار تصویری از نوزاد کوچک خود را مشاهده کنند. توصیه میشود که تمام مادرها سونوگرافی اولیهی بارداری را انجام دهند. این سونوگرافی برای بررسی موارد زیر انجام میگیرد.
با انجام این سونوگرافی، جنین اندازه گیری میشود و تاریخ زایمان شما به طور قطعی مشخص خواهد شد. ( بعد از گذشت سه ماههی اول بارداری، سونوگرافی در اندازه گیری دقیق جنین دقت کمتری خواهد داشت)
ضربان قلب جنین بررسی میشود.
با استفاده از سونوگرافی محل دقیق بارداری مشخص میشود و پزشک مطمئن میشود که بارداری در داخل رحم اتفاق افتاده است ( به همین ترتیب با استفاده از سونوگرافی، حاملگیهای خارج از رحم و درون لولهای نیز مشخص خواهد شد)
تعداد جنینهای موجود در رحم تعیین میشود.
با وجود اینکه بیشتر افراد تا ۶ هفتگی برای انجام سونوگرافی صبر میکنند اما کیسهی بارداری داخل رحم با گذشت ۴ هفته و نیم از آخرین زمان عادت ماهانه، با انجام سونوگرافی قابل تشخیص خواهد بود و ضربان قلب جنین نیز در بعضی موارد در هفتهی ۵ یا ۶ ام بارداری قابل بررسی میباشد (البته این موضوع در تمام موارد صدق نمیکند).
سونوگرافی سه ماههی دوم
در نیمههای بارداری تقریبا بین هفتههای ۱۸ ام تا ۲۲ام، یک اسکن دقیق آناتومی که به آن سونوگرافی سطح دو گفته میشود باید انجام گیرد. این سونوگرافی معمولا توسط یک متخصص سونوگرافی در بیمارستان یا کلینیک تخصصی، که ابزار و تجهیزات آن دقیقتر باشد، انجام خواهد گرفت. سونوگرافی سه ماههی دوم بارداری نه تنها برای شما و همسرتان بسیار جالب خواهد بود چون میتوانید تصویر واضحتری از کودک خود داشته باشید، بلکه این سونوگرافی جزئیات دقیقتری را در مورد سلامتی جنین و همینطور سلامتی بارداری در اختیار شما قرار خواهد داد. این سونوگرافی برای بررسی موارد زیر کاربرد دارد:
- با استفاده از این سونوگرافی نحوهی رشد و پیشرفت کودک بررسی میشود و با ارزیابی شاخصههای سلامتی کودک، صحت روند بارداری تایید میشود، علاوه بر این در این مرحله، سایز کودک و ارگانهای اصلی بدن او اندازه گیری میشود، مقدار مایع آمنیوتیک بررسی شده و تایید میشود که میزان آن مناسب است، و سپس محل قرار گیری جفت مورد بررسی قرار میگیرد.
- در این سونوگرافی در صورت تمایل والدین جنسیت کودک مشخص خواهد شد.
- این سونوگرافی این امکان را به شما میدهد که نگاه دقیقی به کودک خود بیاندازید ( مخصوصا در این زمان که ظاهر جنین کاملا شبیه به یک کودک شده است) ـ از پزشک سونوگرافی خود درخواست کنید که دستها، پاها، صورت و ارگانهای کوچک بدن کودک مانند شکم و کلیهها را به شما نشان دهد.
- سونوگرافیهای سه ماههی دوم معمولا به صورت دو بعدی انجام میگیرد، سونوگرافیهای سه بعدی و چهار بعدی معمولا در شرایطی درخواست میشود که احتیاج باشد که کودک را از زوایای مختلف و خیلی دقیقتر برای بررسی مشکلات پزشکی احتمالی بررسی کرد. علت عدم استفاده از سونوگرافیهای سه و چهار بعدی در حالت معمولی این است که هنوز نظرات و باورهای گوناگونی در رابطه با خطر و ایمنی این سونوگرافیها برای کودک وجود دارد.
سونوگرافیهای دیگری که در دوران بارداری انجام میشود
از هر ۴ خانم باردار ۱ خانم معمولا در شرایطی غیر عادی قرار دارد و ممکن است بارداری خود را با ریسک بالا سپری کند، در صورتی که احتمال وجود بارداری با ریسک بالا وجود داشته باشد، سونوگرافیهای بیشتری انجام خواهد گرفت. اگر در دوران بارداری با لکه بینی مواجه شدید، پزشک برای اینکه وضعیت کودک را بررسی کند و اطمینان یابد که کودک سالم است سونوگرافی انجام خواهد داد. اگر چند قلو داشته باشید، برای بررسی وضعیت رشد هر یک از جنینها باید سونوگرافی انجام شود. علاوه بر این، در شرایطی که پزشک احتمال دهد که شما زایمان زودرس خواهید داشت، یک سونوگرافی برای برررسی وضعیت گردنهی رحم شما (تنگی، گشادی، کوتاهی و بلندی آن) انجام خواهد شد. علاوه بر این در دوران بارداری سونوگرافی به عنوان بخشی از روند انجام تستهای مختلف از قبیل تست کوریونیک ویلی (CVS) ،آمنیوسنتز، بررسی شفافیت پشت گردنی و مشخصات بیوفیزیکی، انجام خواهد شد.
انواع سونوگرافی در بارداری
دو نوع اصلی سونوگرافی در بارداری وجود دارد:
سونوگرافی واژینال
در این نوع سونوگرافی یک مبدل عصا گونه در واژن بیمار وارد شده و با ارسال امواج صوتی، انعکاسهای لازم را دریافت میکند. این نوع سونوگرافی معمولاً در اوایل بارداری اتفاق میافتد. در این زمان رحم و لولههای فالوپ به واژن نزدیکترند تا به سطح شکم.
سونوگرافی شکمی
در سونوگرافی شکمی، یک مبدل مخصوص (یک دستگاه پلاستیکی کوچک که به ارسال و دریافت امواج صوتی میپردازد) بر روی شکم مادر حرکت داده میشود. این روش سونوگرافی در زمانهای آخر بارداری انجام میشود. علاوه بر دو نوع اصلی فوق، انواع دیگری از سونوگرافی نیز وجود دارد که در ادامه آورده شده است.
انواع سونوگرافی تخصصی
انجام آزمایشهای تخصصی در برخی شرایط خاص مانند وقتی نابهنجاری خاصی در جنین مشاهده شود و یا اینکه طبیعی بودن جنین مورد تردید قرار گیرد، مورد نیاز است. در اینگونه مواقع یک ارزیابی تخصصیتر با جزئیات بیشتر جهت به دست آوردن اطلاعات کافی در مورد مشکل جنین انجام میگیرد.
سونوگرافی NT
سونوگرافی مایع نیمه شفاف پشت گردن (به آن اسکن پشت گردن یا اسکن NT نیز گفته میشود) نوعی سونوگرافی است که بین هفته ۱۱ و ۵ روز تا ۱۳ و ۶ روز انجام میگیرد. این سونوگرافی بخشی از ارزیابیهایی است که در غربالگری مرحله اول انجام میپذیرد. مایع نیمه شفاف پشت گردن مایعی است که در پشت سر و گردن جنین و دقیقاً زیر پوست وجود دارد. ضخامت این مایع به طور دقیق اندازهگیری میشود و به آن اندازهگیری مایع نیمه شفاف پشت گردن یا اندازهگیری NT گفته میشود. در حالت عادی مقدار این مایع کم بوده و اندازه کمی را در سونوگرافی NT نشان میدهد.
سونوگرافی سهبعدی و چهاربعدی
سونوگرافی سهبعدی امکان تصویربرداری از جنین با کیفیت عکس را دارا میباشد. این نوع سونوگرافی غالباً جهت تشخیص نابهنجاریهای صورت جنین و یا نقایص لوله عصبی به کار میرود. سونوگرافی چهاربعدی نیز همانند سونوگرافی سهبعدی است با این تفاوت که در سونوگرافی چهاربعدی حرکات جنین را میتوان به صورت فیلم مشاهده کرد.
سونوگرافی چهاربعدی
سونوگرافی ۴بعدی، یک سونوگرافی سه بعدی پویا (متحرک) است. بر خلاف دیگر انواع سونوگرافی، سونوگرافی ۴ بعدی یک فیلم ویدئویی از جنین را در اختیار شما قرار میدهد. این سونوگرافی تصویر بهتری از صورت و حرکات جنین را ارائه میدهد. سایهها و تیرگی و روشنیها نیز در این روش بهتر مشاهده خواهند شد. این سونوگرافی شبیه به دیگر انواع سونوگرافی انجام خواهد شد با این تفاوت که از ابزار و تجهیزات مخصوص استفاده میشود.
سونوگرافی داپلر
سونوگرافی داپلر تغییرات جزئی در امواج سونوگرافی را همانند وقتی یک جسم متحرک حرکت میکند اندازهگیری میکند مانند سلولهای خونی. از سونوگرافی داپلر معمولاً برای جمعآوری اطلاعات در مورد جریان خون جنین استفاده میشود.
اکوکاردیوگرافی جنینی
این نوع سونوگرافی تصاویر دقیقی از قلب نوزاد نمایش میدهد. این سونوگرافی ممکن است جهت تشخیص نقایص مادرزادی قلبی در جنین به کار رود.
آمادهسازی سونوگرافی در بارداری
معمولاً بسته به نوع سونوگرافی، قبل از انجام آن از بیمار خواسته میشود مایعات زیادی نوشیده و از ادرار کردن بپرهیزد. چنانچه برای شما سونوگرافی در بارداری تجویز شد حتماً قبل از آن از پزشک در مورد دستورالعملهای قبل از آن سؤال بپرسید. توجه داشته باشید سونوگرافی میتواند به دو نوع واژینال یا شکمی بسته به علت انجام سونوگرافی و سن حاملگی انجام گردد. چنانچه سونوگرافی شکمی برای شما تجویز گردید لباس گشاد و مناسب پوشیده تا پزشک به راحتی بتواند دستگاه سونوگرافی را بر روی شکم شما حرکت دهد.
نحوه انجام سونوگرافی بارداری
سونوگرافی شکمی جنین
در سونوگرافی شکمی بیمار بر روی تخت معاینه دراز میکشد. پزشک یا سونوگرافیست قدری ژل بر روی شکم وی میمالد. این ژل رسانایی امواج صوتی را بالاتر برده و باعث میشود هوای اضافه بین پوست و دسته دستگاه سونوگرافی را از بین میبرد. دسته سونوگرافی به دستگاه پلاستیکی کوچکی اطلاق میشود که از خود امواج صوتی ساطع کرده و ارتعاشات برگشتی آن را دریافت میکند.
پزشک دسته سونوگرافی را بر روی شکم بیمار به جلو و عقب حرکت میدهد. امواج صوتی از استخوانها و سایر بافتهای بدن بیمار منعکس شده و به تصاویری بر روی مانیتور پزشک تبدیل میشوند. پزشک آناتومی بدن جنین را اندازهگیری میکند. وی ممکن است برخی تصاویر یا نوشتههای مهم از ساختارهای بدن جنین را برای بررسیهای بعدی ذخیره و نگهداری کند. ممکن است به بیمار نیز یک کپی از تصاویر گرفته شده داده شود. بسته به موقعیت جنین و مرحله بارداری ممکن است صورت، دستها و انگشتان، بازوها و پاها قابل تشخیص باشد. درک و فهمیدن تصاویر سونوگرافی ممکن است برای یک شخص آموزش ندیده سخت باشد. میتوانید از پزشک در مورد آنچه بر روی صفحه مانیتور نمایش داده میشود سؤال بپرسید.
سونوگرافی واژینال
روش انجام سایر سونوگرافی ها در بارداری مشابه هستند. چنانچه برای بیمار سونوگرافی واژینال تجویز شد از وی خواسته میشود لباس گاون پوشیده و یا از کمر به پایین لباس نپوشد. وی در تخت معاینه دراز کشیده و پاهای خود را بر روی دستههای تخت قرار میدهد. پزشک به جای کشیدن دسته سونوگرافی بر شکم بیمار، دسته سونوگرافی چرب و لغزان شده را در واژن وی وارد میکند. بعد از سونوگرافی بیمار میتواند مواد لغزنده باقیمانده را پاک کند و یا در صورت پر بودن مثانه، آن را تخلیه نماید.
چگونه میتوان کودک را کمتر در معرض سونوگرافیهای گوناگون قرار داد؟
انجام سونوگرافی نمیتواند باعث شود که شما کودک سالمتری داشته باشید و یا رشد کودک را افزایش دهید. با این حال حداقل یک بار باید در دوران بارداری سونوگرافی را انجام دهید. در اینجا روِشهایی را ذکر کردهایم که شما با استفاده از آنها میتوانید تعداد سونوگرافیها را کاهش داده و کودک خود را کمتر در معرض آن قرار دهید:
بعد از اینکه در ۱۲ هفتگی با استفاده از سونوگرافی صدای قلب کودک را شنیدید، از انجام سونوگرافی خودداری کنید تا زمانی که در حدود ۱۸ تا ۲۰ هفتگی پزشک بتواند از فتوسکوپ برای شما استفاده کند. و یا بهتر است که سونوگرافی دوپلر را حذف کرده و صبر کنید تا در سه ماههی دوم،. با استفاده از فتوسکوپ، صدای قلب کودک به صورت شفافتر بررسی شود.
در دوران بارداری فقط یک بار سونوگرافی را انجام دهید. و به جای اینکه اسکن آناتومی را در هفتهی ۱۸-۲۰ انجام دهید، از پزشک خود بخواهید که در صورت امکان تا هفتهی ۲۲-۲۳ صبر کنید. در این زمان، کودک بزرگتر شده و پزشک شما قادر خواهد بود که هر آنچه که لازم است را به راحتی بررسی کند. بسیاری از مادرانی که سونوگرافی هفتهی ۱۸-۲۰ را انجام میدهند مجبور هستند که بعد از مدتی دوباره برای انجام سونوگرافی مراجعه کنند چون کودک به قدری بزرگ نبوده است که تمام موارد لازم قابل دیدن و بررسی باشد.
از پزشک خود بخواهید که در صورت امکان، سونوگرافی دوپلر را انجام ندهید چون دوپلر از امواج پیدرپی سونوگرافی استفاده میکند. سونوگرافی دوپلر برای برررسی بند ناف جنین استفاده میشود اما شما میتوانید که این سونوگرافی را انجام ندهید و میزان پرتوهای وارده به جنین را کاهش دهید.
از پزشک خود بخواهید که سونوگرافی را سریع انجام دهد، بعضی از پزشکان علاقه دارند که در حین سونوگرافی توقف کنند و علاوه بر صحبت کردن با شما تعداد بسیار زیادی تصویر از کودک دریافت کنند. مودبانه از پزشک خود بخواهید که این مسائل را فراموش کند و فقط بررسیهای لازم را انجام دهد و از سلامت کودک اطمینان یابد. علاوه بر این سعی کنید که پزشک سونوگرافی شما، فرد متخصص و با تجربهای باشد تا بتواند در کمترین زمان تمام اطلاعات لازم را به دست آورد. این نکته میتواند ۱۵ تا ۲۰ دقیقه از زمانی که کودک در معرض سونوگرافی است را کاهش دهد.
در این دوران تمرینات مخصوص بارداری را انجام دهید تا کودک در موقعیت مناسب برای به دنیا آمدن قرار بگیرد. در هفتههای آخر بارداری، پزشک ممکن است با استفاده از سونوگرافی قصد بررسی وضعیت کودک را داشته باشد تا مطمئن شود که کودک در حالت نامناسب قرار نگرفته باشد. و همچنین نباید فراموش کنید که سونوگرافی حدود ۱ کیلوگرم خطا در اندازه گیری سایز جنین خواهد داشت. پس نباید سونوگرافی را به عنوان یک مقیاس و وسیلهی سنجش تضمینی برای بررسی بزرگی جنین در نظر بگیرید.
در صورت امکان از انجام سونوگرافیهای ۳ بعدی و ۴ بعدی احتناب کنید. و از خریداری دستگاههای بررسی کودک و دوپلر برای منزل خودداری کنید.
آیا انجام سونوگرافی خطر و عوارضی را برای کودک به همراه خواهد داشت؟
در طول ۳۵ سال گذشته، تحقیقات بسیار زیاد و گستردهای برای بررسی تاثیرات سونوگرافی بر روی جنین انجام شده است و هیچ یک از آنها نتوانستهاند ثابت کنند که سونوگرافی باعث بروز اختلال در رشد جنین و یا ایجاد عوارض در کودک میشود. (در سونوگرافی بر خلاف ایکس-ری، از اشعه استفاده نمیشود ). در عین حال کارشناسان معتقدند که باید از انجام سونوگرافیهای غیر ضروری اجتناب کرد چون با وجود اینکه هیچ مدرکی مبنی بر ضرر سونوگرافی وجود ندارد، اما از آنجاییکه برای انجام آن باید از انرژی استفاده شود، ممکن است بر رشد کودک تاثیر گذار باشد. این موضوع ممکن است در سه ماههی اول بارداری تاثیر بیشتری داشته باشد چون در این زمان جنین نسبت به عوامل خارجی حساسیت بیشتری خواهد داشت.
اگر سونوگرافی نشان دهندهی وجود اختلال در جنین باشد چه باید کرد؟
اصلا نترسید. معمولا تستهایی که بعد از سونوگرافیهای مشکوک انجام شده است نشان دادهاند که هیچ دلیلی برای نگرانی وجود نداشته است. اما در موارد نادری که سونوگرافی نشان دهندهی وجود اختلال در سلامتی جنین باشد، با استفاده از سونوگرافی پزشک میتواند اطلاعات بیشتری را به دست آورده و تصمیم بگیرد که چگونه بهترین نتیجهی ممکن را برای کودک شما رقم بزند.
برای مثال، مشکلات حاد در ضربان قلب کودک را میتوان با استفاده از مصرف داروهای مشخص، زمانی که کودک هنوز در رحم است برطرف کرد. اختلالات دیگر مانند انسداد مجاری ادرار بعد از به دنیا آمدن کودک نیز قابل درمان هستند. علاوه بر این اطلاع داشتن از وضعیت کودک برای تولد، به پزشک این امکان را میدهد که برای به دنیا آوردن او بهترین روش را انتخاب کند و شرایط لازم برای مراقبت از کودک را، بدو تولد مهیا سازد.
علاوه بر این در بسیاری از موارد سونوگرافی این امکان را به شما میدهد که تمام گزینههای پپیش روی خود را بررسی کنید، این گزینه ممکن است شامل سقط جنین، استفاده از داروهای لازم و یا آماده شدن برای به دنیا آمدن کودکی باشد که شرایط خاصی داشته و احتیاج به مراقبتهای مخصوصی دارد. برای تصمیم گیری بهتر میتوانید از یک مشاور ژنتیک کمک بگیرید.
منبع: سایت دکتر سولماز محمدی، متخصص زنان، زایمان و نازایی