کمبود انرژی و خستگی زودرس نمایان می گردد و در کم خونی های حاد علایم شدیدتری مانند رنگ پریدگی، سرگیجه، غش، افزایش عفونت در بدن و غیره نیز پدید می آیند.
علل کم خونی
کم خونی می تواند علل مختلفی داشته باشد. بنا بر تجربه ما یکی از شایعترین علل آنازدیاد مس در بدن می باشد. این مشکل بدرستی توسط خیلی از پزشکان قابل درک نیست. عوارض و علائم این نوع کم خونی کاملا شبیه حالتی است که فرد دچار کمبود آهن است و در اکثر مواقع بصورت اشتباه با تجویز قرص آهن درمان می شود.
انواع کم خونی
کم خونی فقر آهن و رابطه آن با مس: مس برای تبدیل آهن از فرم Ferric به فرم Ferrous و همچنین برای دخول آهن در مولکول هموگلوبین و برای تولید آن احتیاج است، وقتی میزان مس در بدن در حد متعادل نباشد سبب اختلال در این چرخه می شود. به عبارتی فرد واقعاً دچار کمبود آهن نمی باشد بلکه مس زیاد باعث اختلال در نقش آهن شده، این نوع کم خونی در زنان جوان و کودکان بسیار شایع است گرچه هر فردی می تواند به آن مبتلا شود. این نوع کم خونی که به خاطر ازدیاد مس می باشد در آزمایش خون کاملاً شبیه حالتی است که فرد دچار کمبود آهن است اما علت و نوع درمان آن کاملاً متفاوت بوده و معمولاً با مصرف قرص آهن بطور کامل رفع نمی شود و مصرف قرص آهن در خیلی از افراد باعث ازدیاد آهن و بروز مشکلات مرتبط با آن از قبیل ریزش مو، دیابت، کبد چرب و کم کاری تیروئید می شود.
معمولاً افراد به اندازه کافی آهن از طریق مواد غذایی دریافت می کنند و غیر از موارد نادر کسی نیاز به مکمل آهن ندارد، امروزه ازدیاد آهن که یکی از عوارض آن کبد چرب می باشد به یک بیماری شایع تبدیل شده که در اثر استفاده از مکمل های آهن و یا مولتی ویتامین های حاوی آهن بوجود می آید.
کم خونی فقر ویتامین B12
این نوع کم خونی در افراد مسن و گیاه خواران شایع است. معمولاً افراد با افزایش سن با کاهش جذب ویتامین B12از طریق دستگاه گوارش مواجه می شوند. این یک مشکل بسیار جدی در افراد مسن بخصوص بالای 60 سال می باشد.
ویتامین B12 فقط در منابع حیوانی مانند تخم مرغ و گوشت یافت می شود و افراد گیاه خوار نیز در معرض این نوع کم خونی می باشند. عوارض این نوع کم خونی بسیار شدید و گاهی کشنده است از جمله تخریب رشته های اعصاب، گیجی، از دست دادن حافظه، جنون و حتی مرگ را می توان نام برد البته با تشخیص به موقع پزشک و با تزریق این ویتامین به راحتی قابل درمان است.
کم خونی به دلیل وجود میزان بالای فلزات سمی بویژه سرب در بدن: مسمومیت با سرب نیز می تواند یکی از عوامل کم خونی و سایر بیماری های خونی باشد، معمولاً در شهرهای صنعتی و آلوده به خاطر وجود سرب زیاد در هوا بسیار شایع است. متأسفانه آزمایش دقیقی برای تشخیص مسمومیت با سرب وجود ندارد چون این فلز معمولاً در مغز استخوان و بافت های غیر قابل دسترس رسوب و نفوذ می کند.
کم خونی به خاطر کمبود ویتامین ها
کمبود ویتامین C باعث کاهش جذب آهن از طریق دستگاه گوارش شده و می تواند سبب بروز کم خونی فقر آهن شود.
کمبود ویتامین E ثبات غشای سلولی گلبول های قرمز خون را کاهش و باعث کوتاه شدن عمر آن ها می گردد که سبب بروز کم خونی می شود.
کمبود و ازدیاد مس در بدن می تواند در ورود آهن به هموگلوبین ایجاد اختلال و سبب بروز کم خونی شود.
کمبود روی می تواند باعث ازدیاد مس در بدن و بروز مشکلات ذکر شده گردد.
کمبود ویتامین های گروه B(ب کمپلکس) مثل اسید فولیک، B6 و به ندرت B2 و B5 نیز می تواند باعث کاهش تولید گلبول های قرمز گردد.
سایر علل کم خونی
داروها و کم خونی
این یک حالت بسیار شایع دیگر از کم خونی و به خاطر خون ریزی داخلی و بیشتر هم از ناحیه معده است و معمولاً در افراد مسن که برای دردهای خود از داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند آسپرین، ایروفن، ژلوفن و غیره استفاده می کنند دیده می شود. این داروها باعث تخریب جداره معده شده که موجب خونریزی داخلی می شود و در برخی از موارد حتی باعث مرگ می گردد. این نوع کم خونی معمولاً با قطع داروها ذکر شده از بین می رود. توصیه می کنیم هیچ گاه برای دراز مدت از آسپرین و سایر داروهای ذکر شده استفاده ننمایید.
عفونت در بدن
برخی از عفونت ها در بدن باعث ایجاد کم خونی می شوند. طی یک مکانیزم جالب بدن از ورود آهن به جریان خون جلوگیری می کند چون آهن باعث رشد برخی از باکتری ها در بدن می شود. زمانی که عفونت از بدن شخص دفع شود این نوع کم خونی نیز از بین می رود.
انگل ها
برخی از انگل ها با چسبیدن به جداره روده و مکیدن خون باعث ایجاد کم خونی می گردند.
سرطان ها و کم خونی
سرطان باعث توسعه شبکات رگ های خونی در بدن انسان شده که این شبکات گاهی دچار پارگی و خونریزی می شوند و سبب از دست رفتن خون و بروز کم خونی می گردند.
مسمومیت با مواد شیمیایی
قرار گرفتن در معرض آفت کش ها و سایر مواد شیمیایی سبب بروز کم خونی می شود. این سموم معمولاً مغز استخوان که محل تولید گلبول های قرمز می باشد را تحت تأثیر قرار داده و باعث افزایش خطر ابتلا به انواع بیماری های خونی می شوند.
آزمایشات خون برای تشخیص کم خونی و علل آن
در آزمایش خون سی بی سی(CBC) میزان فاکتورهای خونی مانند هموگلوبین(HB)، گلبول های قرمز(RBC)، اندازه گلبول های قرمز(MCV)، هماتوکریت(HCT) و غیره بررسی می شوند و چنانچه یکی از این فاکتورها از حد طبیعی کمتر باشد یعنی شخص مبتلا به کم خونی است.
علل شایع کم خونی کمبود ویتامین های B6, B12، اسید فولیک و آهن است، به همین دلیل توصیه می شود همزمان با آزمایش سی بی سی میزان ذخایر آهن و ویتامین های مذکور نیز بررسی تا علت کم خونی مشخص گردد.
آزمایشات مورد نیاز عبارتند از: Folic Acid(Folate), Vitamin B12Ferritin, TIBC, Iron Serum
بر خلاف تصور عموم علت کم خونی صرفا محدود به فقر آهن در بدن نبوده و کمبود سایر ویتامین ها علل شایع تری است و نباید بدون بررسی و تشخیص پزشک از قرص آهن استفاده نمود.
راه های درمان و پیشگیری از کم خون
وقتی صحبت از کم خونی می شود اولین فکری که در ذهن افراد به ویژه خانم ها ایجاد می شود مصرف قرص آهن و انواع ویتامین است! در صورتی که با داشتن یک برنامه غذایی متعادل براحتی می توان میزان کافی از آهن و ویتامین های مورد نیاز جهت خون سازی را تامین نمود و اصولا نیازی به مصرف
مکمل های غذایی نمی باشد مگر در موارد خاص آن هم با تشخیص پزشک.
چگونه آهن مورد نیاز بدنمان را تامین کنیم؟
کافی است 4 الی 5 وعده حبوبات مانند عدس و انواع لوبیا، 2 وعده گوشت قرمز و اگر کلسترولتان بالا نمی باشد 4 عدد تخم مرغ کامل در هفته و به طور روزانه مقداری اسفناج، جعفری و کمی پسته مصرف نمایید تا به شکل کامل میزان آهن مورد نیازتان تامین گردد.
به منظور کمک به جذب آهن می توانید کمی آب لیمو ترش تازه به مواد غذایی ذکر شده اضافه نمایید، ویتامین C جذب آهن را تا 3 برابر افزایش می دهد، همچنین مواد غذایی که حالت اسیدی دارند مانند گوجه فرنگی سبب جذب بیشتر آهن می شوند.
قابل ذکر است میزان آهن موجود در 100 گرم جعفری 6.2 میلیگرم است که از میزان آهن موجود در 100 گرم گوشت راسته گوسفند یا گاو بیشتر است، هر 100 گرم جعفری حاوی 133 میلیگرم ویتامین C نیز می باشد که کمک به جذب آهن می نماید و اگر دچار فقر آهن می باشید حتما آنرا در برنامه غذایی خود بگنجانید.
تامین اسید فولیک مورد نیاز بدن
اسید فولیک نقش مهمی در متابولیزم آهن دارد به زبان ساده بدن بدون اسید فولیک نمی تواند از آهن استفاده کند.
بسیار مهم است که برنامه غذایی حاوی منابع سرشار از اسید فولیک باشد که عبارتند از اسفناج، کلم بروکلی، لوبیا، کاهو، آووکادو، جوانه گندم، پرتقال، لیمو و سایر سبزیجات و میوه های تازه
توصیه می شود روزانه یک الی دو وعده از آن ها مصرف نمایید تا اطمینان یابید به میزان کافی اسید فولیک از برنامه غذایی خود دریافت می کنید.
ویتامین B12 و رابطه آن با کم خونی
یکی دیگر از دلایل شایع کم خونی کمبود ویتامین B12 است که کمتر به آن توجه می شود، گلبول های قرمز در مغز استخوان تولید می شوند و فعالیت مغز استخوان وابسته به میزان کافی از این ویتامین است.
ویتامین B12 برای تولید انرژی، فعالیت سیستم اعصاب و مغز نیز ضروری می باشد.
این ماده مغذی فقط در منابع غذایی حیوانی مانند گوشت سفید و قرمز وجود دارد، به همین جهت افراد گیاه خوار در معرض کمبود شدید این ویتامین می باشند.
اگر دچار کم خونی می باشید بهترین منبع برای تامین آهن و ویتامین B12 جگر گاو و گوسفند است که از هر قرص و مکمل غذایی مناسب تر می باشد، می توانید تا رفع کم خونی هفته ای 2 وعده و هر وعده 100 الی 150 گرم مصرف نمایید.
هر 100 گرم جگر گاو حاوی 30 گرم پروتئین، 6.5 میلیگرم آهن، 70.6 میکروگرم ویتامین B12 و 253 میکروگرم اسید فولیک است.
اگر دچار کمبود آهن می باشید و قصد افزایش ذخایر آهن بدن خود را دارید از مصرف موارد زیر خودداری کنید:
شکلات
شکلات حاوی ماده ای است که موجب دفع آهن از کبد و بدن می شود.
غلات با سبوس کامل و مواد غذایی با فیبر بالا
مواد غذایی که حاوی فیبر زیاد بوده مانع جذب مواد معدنی از جمله آهن در روده ها می شوند.
نان لواش
نان لواش حاوی اسید فیتیک است که از جذب آهن می کاهد، در نان های دیگر مانند سنگک و بربری به دلیل اینکه زمان بیشتری در معرض حرارت تنور قرار می گیرند این ماده از بین می رود.
چای و قهوه
چای سیاه و قهوه حاوی کافئین و تانین بوده که جذب آهن را به شدت کاهش می دهند، از نوشیدن چای و قهوه یک ساعت قبل و بعد از صرف غذا خودداری نمایید.
چای سبز
چای سبز علاوه بر کاهش جذب آهن موجب کاهش ذخایر آهن در کبد نیز می شود، در طب چینی برای افرادی که دچار ازدیاد آهن می باشند مصرف عصاره چای سبز به منظور دفع آهن مازاد توصیه می شود.
مواد غذایی حاوی کلسیم
قرص های کلسیم و یا مواد غذایی حاوی کلسیم مانند ماست و شیر نیز جذب آهن در روده ها را کاهش می دهند، تحقیقات مختلف نشان می دهند مصرف یک قرص کلسیم همراه با غذا که حاوی 350 میلیگرم کلسیم باشد جذب آهن را تا 49 درصد کاهش می دهد.
مکمل های منیزیم، روی و منگنز
مکمل های غذایی روی، منگنز و منیزیم نیز جذب آهن را با مشکل روبرو می کنند در صورتی که باید از آن ها استفاده کنید از مصرفشان در وعده غذایی که حاوی آهن است خودداری کنید.
با رعایت موارد منع مصرف و موارد توصیه شده براحتی می توانید کم خونی را درمان و از بروز مجددا آن نیز جلوگیری کنید.
منبع: سایت دکتر دانیال نصیرزاده، متخصص تغذیه و رژیم درمانی